Một số nhà quan sát, đặc biệt là ở châu Á, muốn tin rằng Bắc Kinh đã có thái độ hòa hoãn hơn về vấn đề Biển Đông, nhưng theo phân tích của ông Gregory Poling, Giám đốc Chương trình Sáng kiến minh bạch hàng hải châu Á (AMTI) và là chuyên gia về chính sách đối ngoại của Mỹ tại Châu Á - Thái Bình Dương, sự thay đổi của Trung Quốc có vẻ như mang tính chiến thuật chứ không phải chiến lược lâu dài của họ.

Trong bài viết “Chuẩn bị cho cơn bão ở Biển Đông 2017” (Prepare for a Stormy 2017 in the South China Sea) trên trang mạng của AMTI gần đây, ông Poling cho rằng, hành động của Bắc Kinh trong 6 tháng qua không phải là điều mà nhiều người từng dự đoán sau chiến thắng pháp lý của Philippines tại Tòa Trọng tài quốc tế hồi tháng 7-2016. Không xây dựng thêm đảo, không bao vây tàu Hải quân Philippines ở Bãi Cỏ Mây, không tuyên bố đường cơ sở quanh Trường Sa hay Vùng nhận diện phòng không (ADIZ) trên Biển Đông. Thay vào đó, Trung Quốc bắt đầu một chiến dịch ngoại giao nhằm lấy lòng nhà lãnh đạo của Philippines, ông Rodrigo Duterte và tránh gây hấn với các bên tuyên bố chủ quyền khác. Tuy nhiên, đối với ông Poling, sự thay đổi này có vẻ như mang tính chiến thuật chứ không phải chiến lược.

Bắc Kinh không hề từ bỏ mục tiêu lâu dài là kiểm soát Biển Đông. Trung Quốc tiếp tục xây dựng các cơ sở cần thiết để có thể thực thi quyền lực của họ trong phạm vi “đường 9 đoạn”. Họ không hề có chút thiện chí nào nhằm giảm nhẹ các tuyên bố chủ quyền hàng hải hay làm sáng tỏ những yêu sách của họ là phù hợp với luật pháp quốc tế. Việc Bắc Kinh thu giữ tàu lặn không người lái của Hải quân Mỹ trên vùng biển quốc tế thuộc Biển Đông hồi tháng 12 năm ngoái càng khiến cho những lo ngại về việc đảm bảo quyền tự do hàng hải ở khu vực này trở nên có cơ sở. Có thể hiểu được vì sao một số nhà quan sát, đặc biệt là ở châu Á, muốn tin rằng Bắc Kinh bắt đầu thay đổi. Tuy nhiên, những căng thẳng mới sẽ tiếp diễn trong năm 2017.

Hình ảnh vệ tinh do AMTI công bố cuối năm 2016 cho thấy Trung Quốc có thể đã triển khai súng phòng không trên bãi Đá Chữ Thập ở quần đảo Trường Sa

Bên lề Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF), Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị nói rằng, sức nóng của vụ kiện Biển Đông nên giảm đi và về vấn đề Biển Đông, đây là lúc tất cả các bên cần trở lại “con đường đúng đắn”. Ông khẳng định Trung Quốc sẽ tìm cách kết thúc “một khuôn khổ” cho Bộ Quy tắc ứng xử (COC) với ASEAN về vấn đề Biển Đông vào giữa năm 2017. Các phương tiện truyền thông Trung Quốc sau đó đưa tin về một số “đột phá” tại cuộc gặp giữa các quan chức cấp cao Trung Quốc với những người đồng cấp ASEAN hồi tháng 8 - 2016, trong đó có việc thiết lập đường dây nóng để xử lý các vụ việc khẩn cấp trên biển và thực thi Quy tắc ứng xử trong các vụ va chạm bất ngờ trên biển (CUES) tại Biển Đông.

Tuy nhiên, các nhà quan sát có quan điểm hoài nghi cho rằng, cả đường dây nóng và việc thực thi CUES đã được thỏa thuận từ ít nhất một năm trước đó và cũng được nhắc đi nhắc lại trong nhiều sự kiện. Trong khi đó, COC được theo đuổi trong hơn một thập niên qua mà vẫn không có tiến triển nào. Chẳng có lý do gì để tin rằng những bế tắc này có thể được phá vỡ trong vài tháng tới.

Sự thay đổi giọng điệu của Bắc Kinh với Manila tạo nên hy vọng về sự giảm căng thẳng trên Biển Đông, nhưng quan sát kỹ hơn sẽ thấy có ít giá trị đằng sau sự thay đổi gần đây. Sau khi các lãnh đạo Trung Quốc chào đón Tổng thống Duterte trong chuyến thăm Bắc Kinh hồi tháng 10-2016, các quan chức Philippines khẳng định Tổng thống nước này đã đạt được một “thỏa thuận hòa bình” dành cho ngư dân Philippines trong việc tiếp cận bãi cạn Scarborough. Đáp lại, Bộ Ngoại giao Trung Quốc khẳng định phía Trung Quốc luôn thực thi quyền tài phán đối với bãi cạn Scarborough. Tình hình đang và sẽ không thay đổi.

Hình ảnh vệ tinh cho thấy lực lượng Cảnh sát biển Trung Quốc vẫn tiếp tục chặn con đường duy nhất tiếp cận an toàn bãi cạn Scarborough và tuần tra xung quanh thực thể này. Các ngư dân Philippines được phép hoạt động bên ngoài bãi cạn, nhưng chỉ khi Trung Quốc cho phép, vẫn như từ hồi Trung Quốc chiếm bãi cạn này từ năm 2012 đến nay. Tình hình hiện tại ở bãi cạn này tất nhiên tốt hơn so với thời điểm từ tháng 7 đến tháng 10-2016, khi Bắc Kinh chặn hết các tuyến hàng hải tiếp cận với Scarborough, nhưng cũng không khác gì nhiều trong 4 năm qua. Và đến nay vẫn chưa có bất cứ thỏa thuận chính thức nào về việc tiếp cận bãi cạn này.

Một số người có thể coi sự giảm nhẹ căng thẳng tại Scarborough là một tín hiệu về sự hòa giải lớn hơn giữa Trung Quốc và Philippines. Tuy nhiên, tiến bộ tại những điểm nóng khác trên Biển Đông, đặc biệt là các điểm trung tâm của vụ kiện trọng tài, sẽ khó có khả năng xảy ra. Trung Quốc sẽ không từ bỏ các căn cứ quân sự mà họ xây dựng (trái phép) trên bãi Đá Vành Khăn và cũng không đồng ý cho Philippines chiếm đóng Bãi Cỏ Mây, mặc dù Tòa trọng tài quốc tế đã ra phán quyết về hai điều này. Hiện cũng không có lộ trình rõ ràng cho việc khai thác khí đốt tại Bãi Cỏ Rong - khu vực thuộc chủ quyền của Philippines theo phán quyết của Tòa Trọng tài và là nơi có tiềm năng khí đốt lớn, mà Manila rất cần phát triển để thay thế mỏ khí Malampaya đang cạn kiệt nhanh chóng. Hiến pháp Philippines dường như không cho phép Chính phủ của ông Duterte đưa ra đề nghị cùng phát triển với Trung Quốc, trừ khi dưới hình thức một thỏa thuận thương mại theo luật pháp Philippines - điều mà Bắc Kinh sẽ không đồng ý.

Hành động tế nhị về ngoại giao của Bắc Kinh gần đây không đi cùng với bất cứ việc giảm xây dựng cơ sở quân sự ở Trường Sa. Hình ảnh vệ tinh trước phán quyết của Tòa Trọng tài hé lộ việc Trung Quốc đang xây dựng bãi đáp cho 24 máy bay chiến đấu và 3-4 máy bay cỡ lớn hơn tại mỗi đảo trong số 3 đảo nhân tạo lớn nhất mà Trung Quốc đã bồi đắp trái phép trong thời gian qua: bãi Đá Chữ Thập, bãi Đá Vành Khăn và bãi Đá Xu Bi. Tất cả các nhà chứa máy bay đều đã hoàn thành. Các nước trong khu vực sẽ sớm thấy máy bay quân sự Trung Quốc triển khai với số lượng lớn, ít nhất là luân phiên, tại quần đảo Trường Sa.

Ngoài ra, số lượng các tàu hải quân, hải cảnh, bán quân sự của Trung Quốc trong khu vực sẽ tiếp tục tăng bởi các cơ sở quân sự trên 3 đảo nhân tạo cho phép các phương tiện Trung Quốc tuần tra phía Nam có thể chạm tới “đường 9 đoạn” - điều mà Trung Quốc chưa làm được trước đây. Trung Quốc cũng sẽ tiếp tục xây dựng năng lực tình báo điện tử và do thám radar, nâng cao khả năng kiểm soát, chặn tàu ngầm mọi nơi trong khu vực và triển khai các hệ thống phòng không tiên tiến.

Mong muốn thấy sự mềm mỏng về ngoại giao của Trung Quốc như là một tín hiệu về một nguyên trạng mới là điều dễ hiểu và cánh cửa vẫn để ngỏ để Bắc Kinh xuống thang. Tuy nhiên, hành động gần đây của Bắc Kinh nên được coi là dấu hiệu cho những căng thẳng trong tương lai. Trung Quốc đã hoàn thành mục tiêu ngắn hạn là né tránh những chỉ trích sau phán quyết của Tòa trọng tài, nhưng không hề thể hiện một nỗ lực nào trong việc làm rõ các tuyên bố chủ quyền của họ, hay giảm các hoạt động quân sự hóa các đảo nhân tạo - vấn đề chứng minh cam kết lâu dài của Trung Quốc trong dàn xếp hòa bình các xung đột. Vì vậy, chỉ có thể giả thiết rằng Trung Quốc tiếp tục tìm kiếm ưu thế trong phạm vi “đường 9 đoạn” bằng việc gây sức ép khi cần thiết. Và như vậy, Biển Đông sắp tới sẽ khó tránh khỏi một cuộc khủng hoảng, vấn đề chỉ là thời gian.

Linh Phương
Theo Petrotimes.vn